Με αφορμή μια ταινία ... για τη σχέση Μνήμης και Ιστορίας

ΑΡΑΡΑΤ (Ararat) του Ατόμ Εγκογιάν (Atom Egoyan)

ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ: Ατόμ Εγκογιάν (Atom Egoyan)

ΣΕΝΑΡΙΟ: Ατόμ Εγκογιάν

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: Ιστορική, Δραματική

ΧΩΡΑ: Καναδάς, Γαλλία 2002 ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 116’

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Paul Sarossy ΜΟΥΣΙΚΗ: Mychael Danna

ΠΑΙΖΟΥΝ: Ερίκ Μπογκοσιάν (Eric Bogosian), Κρίστοφερ Πλάμερ (Christopher Plummer), Σαρλ Αζναβούρ (Charles Aznavour), Ηλίας Κοτέας (Elias Koteas), Αρσινέ Χατζιάν (Arsinée Khanjian), Σίμον Αμπκαριάν (Simon Abkarian), Ντέιβιτ Αλπέι (David Alpay) κ.α.

Ο ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ

«Νομίζω ότι υπάρχει η προσδοκία ότι η ταινία θα πει επιτέλους την αλήθεια για το τι συνέβη τότε. Όμως δεν είναι αυτό το θέμα της. Η ταινία διερευνά ποία είναι σήμερα τα αποτελέσματα εκείνων των γεγονότων.

(...) Όταν είσαι βίαιος με οποιοδήποτε τρόπο, χρειάζεται να είσαι ικανός να αρνηθείς την ανθρώπινη υπόσταση του άλλου, να "αφαιρείς", να θεωρείς ότι ο άλλος δεν έχει το δικαίωμα να υπάρχει. Η ταινία μπορεί να κάνει τους θεατές να κατανοήσουν ότι υπάρχουν και άλλες ιστορίες, άλλες οπτικές που δεν μπορείς να "αφαιρέσεις". Η γενοκτονία είναι το αποτέλεσμα που προκύπτει όταν υπάρχει η δυνατότητα να "αφαιρέσεις" έναν ολόκληρο λαό. Ωστόσο αυτό μπορεί να συμβεί και σε μια εσωτερική κατάσταση- να "αφαιρέσεις" [από το σύνολο] ένα μέλος της οικογένειας -όλοι μπορούμε να το κάνουμε. Όμως πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και να προσπαθούμε να ανακαλύψουμε την πολυπλοκότητα του δικαιώματος του άλλου να υπάρχει».

«Το Αραράτ είναι ένας στοχασμός στον πνευματικό ρόλο που διαδραμάτισε η τέχνη στον διαρκή αγώνα του λαού μου να εξιλεωθεί από τα βαθιά τραύματα της γενοκτονίας. Δεν καταστράφηκαν μόνο ανθρώπινες ζωές, καταστράφηκε και το αποτύπωμα της ανθρωπιάς μέσα μας. Η πρόκλησή μου ήταν να εξορκίσω τις επικές συνέπειες της γενοκτονίας αντικαθιστώντας τες με προσωπικές στιγμές που μοιράστηκαν οι σημερινοί χαρακτήρες της ταινίας μου. Αν η ιστορία πρέπει απαραίτητα να λέγεται, η ζωή πρέπει το ίδιο απαραίτητα να φτιάχνεται».

«Αυτό που προσπαθώ με την ταινία μου είναι να ωθήσω τον θεατή να σκεφτεί τι σημαίνει να λαμβάνονται αποφάσεις για κάποιους που ζουν σήμερα από ανθρώπους που πλέον δεν είναι στη ζωή». 

«Φτιάχνοντας το Αραράτ έπρεπε να επαναλαμβάνω συνεχώς στον εαυτό μου ότι έκανα μια ταινία πάνω από όλα προσωπική. Όπως γνωρίζουμε η ταινία ήδη υπήρχε στο μυαλό αρκετών Τούρκων οι οποίοι αντέδρασαν εναντίον της, και στο μυαλό πολλών Αρμενίων οι οποίοι θα ήθελαν αυτή η ταινία να είναι εκείνη που θα άλλαζε την Ιστορία. Υπάρχει μια τρομερή πίεση πάνω σε κάθε Αρμένιο σκηνοθέτη να «τα διηγηθεί όλα», να φτιάξει μια ταινία που θα έδειχνε σε όλους αυτό που «ακριβώς έγινε». Φυσικά κανείς δεν μπορεί να πει τι «ακριβώς έγινε».

Κάθε ιστορία είναι μείγμα προσωπικής ιστορίας, ηθικής απαίτησης, κοινωνικής πίεσης, ιστορικής ανάγκης. Η μεγάλη πρόκληση στο Αραράτ βρισκόταν στην ενσωμάτωση αυτής της ιδέας σε κάθε πλευρά της κάθε πράξης του κάθε ρόλου -όχι μόνο να δείξει τι κάνουν αλλά και να παρουσιάσει στο θεατή όλους τους προβλέψιμους λόγους που θα μπορούσαν να σπρώξουν το ρόλο να κάνει αυτό που κάνει. Όπως έχω πει, υπάρχει κάτι το ανήθικο στο να θέλει κανείς να παρουσιάσει μια πλευρά της ιστορίας χωρίς την ίδια στιγμή να συμπεριλάβει την οπτική της άλλης πλευράς, την αντίθετη άποψη. Αν και θα ήταν πιο πρακτικό, δεν πρέπει ποτέ να αφήσουμε την αλήθεια να γίνει μονοπώλιο».

Atom Egoyan (αποσπάσματα συνεντεύξεών του για το Άραράτ)

Αραράτ (ARARAT) του Μίκαελ Ντάνα (Mychael Danna)

Τίτλος: Αραράτ (ARARAT)

Συνθέτης: Μίκαελ Ντάνα (Mychael Danna)

Συνολική διάρκεια: 48:37''

Είδος: Κινηματογραφική μουσική

Κυκλοφορία: Milan (CD 74321 97116-2) 2002

Ερμηνεία: Σοπράνο: Isabel Bayrakdurian, Αρμένικη χορωδία, Albert Vartanian: duduk, ArtoTuncboyaciyan: saz, Gevork Dabaghian: duduk-zurna, Κamo Khachaturian: dhol, Artyiom Khachaturian: tar,Tigran Ambarian: kamancha, Grigor Takushian dham duduk, Levon Tevanian: shvi, tat slvi, KarineHovhannisian: kanon, Norayr Kartasjian: bhul ney

Και δυο λόγια: Για τις ανάγκες της μουσικής του Αραράτ ο Ντάνα ταξίδεψε στην Αρμενία αναζητώντας ήχους, θρήνους καλλίτερα για τη σύνθεση αυτού του έργου. Το αποτέλεσμα τον δικαιώνει απόλυτα. Η μουσική της ταινίας "Αραράτ" είναι ένα μικρό διαμάντι. Ο Ντάνα καταφέρνει να απεικονίσει με τις νότες του την ιστορία της περιοχής, κρατώντας μια λεπτή ισορροπία. Δίνει έμφαση στα αυθεντικά παραδοσιακά όργανα που συνεπικουρούμενα από την Ορχήστρα του Λονδίνου θρηνούν το μεγάλο χαμό. Αν και η χρήση ορχήστρας περνάει σε δεύτερη μοίρα η αναγκαιότητά της κρίνετε απαραίτητη, μιας και τα παραδοσιακά όργανα κυριαρχούν στους χαμηλούς τόνους. Κορυφαία στιγμή στο άλμπουμ αναμφισβήτητα είναι το "Oor Es Mayr EEM," με τις φωνητικές επιδόσεις της Isabel Bayrakdurian. Η κομψότητα του παρόντος θρήνος θα μπορούσαμε να πούμε επισκιάζει το σκορ. Μεγάλο μέρος της μουσικής για την ταινία έχει ηχογραφήθηκε απόDanna στην Αρμενία. Ενώ τα ορχηστρικά μέρη ηχογραφήθηκαν στο Λονδίνο. Ο Danna λοιπόν ανάμεσα σε ανατολή και δύση.

Από μια ταινία για τη γενοκτονία των Αρμενίων και για κάθε γενοκτονία θα περίμενα κάτι σαν το «1922» του Κούνδουρου, μια άλλη «μπαλάντα της φρίκης». Δηλαδή:

1. Καταγραφή με όρους ενσυναίσθησης του άμεσου βιώματος των θυμάτων της γενοκτονίας.
2. Επικέντρωση στα βαθύτερα κίνητρα και τις προθέσεις των θυτών, όχι μόνο της κρατικής εξουσίας που οργάνωσε τη γενοκτονία στο πλαίσιο της πολιτικής εκτουρκισμού, αλλά και των λαϊκών μαζών που την υλοποίησαν. Άραγε, ισχύει «η κοινοτοπία του κακού»;
3. Ανάδυση και ανάδειξη του σημείου τομής της μικροϊστορίας και της μακροϊστορίας με όρους αποστασιοποίησης από πλευράς σκηνοθεσίας.

Θα περίμενα, λοιπόν, συγκεκριμένα πράγματα έχοντας μια μάλλον στατική γνώση ή/και μνήμη (;) για το γεγονός της γενοκτονίας.

Μετά από την παρακολούθηση της ταινίας «Αραράτ» συνειδητοποιώ ότι:

Ο εγκιβωτισμός ως ενέργεια ή/και ως τέχνασμα  εμπεριέχει την απόπειρα από πλευράς του Αρμένιου σκηνοθέτη να διαπραγματευτεί το γεγονός και τη μνήμη του, όχι όμως στατικά αλλά δυναμικά, καθώς το γεγονός ξεδιπλώνεται δια μέσου της μνήμης ως ανάμνησης του προσωπικού βιώματος ή/και της ανάμνησης των άλλων. Οπότε, τελικά επιτυγχάνεται η συνάντηση της μικροϊστορίας με τη μακροϊστορία, καθώς το γεγονός βιώνεται ως διπλό τραύμα, ψυχικό και ιστορικό – ας πούμε ότι αναδύεται μια «ψυχικοποίηση» του ιστορικού τραύματος και αντιστρόφως μια «ιστορικοπόιηση» του ψυχικού.

Ειδικό βάρος σε ό, τι αφορά αυτήν ακριβώς τη λειτουργία της μνήμης (ή μήπως και της λήθης;) φέρουν:

1. Η εκ των υστέρων ανα-παράσταση του γεγονότος δια του γυρίσματος της ταινίας, όπου δε γινόμαστε κοινωνοί  της μνήμης του γεγονότος αλλά θεατές της ανα- συγκρότησής της - «σαν ταινίας».

2. Η διαπλοκή της μνήμης 3 γενεών, με το βίωμα και την ανάμνηση του γεγονότος από την πρώτη γενιά και την πρόσληψη αυτών από τη δεύτερη και την τρίτη γενιά, διαφορετικά. Ειδικότερα, η διαπλοκή αυτή επιτυγχάνεται με:

Α. Τη σιωπή της πρώτης γενιάς, είτε γιατί οι νεκροί εκ των πραγμάτων σιωπούν, είτε γιατί οι επιζήσαντες επέλεξαν τη σιωπή αναζητώντας εντός της ματαίως τη λύτρωση και μη μπορώντας να εκφράσουν με λόγο το ανείπωτο του βιώματός τους. (Ο Γκόρκι στην ταινία δεν εκστομίζει ούτε μια λέξη.)

Β. Την απόπειρα της δεύτερης γενιάς που ανάμεσα στις σιωπές και τα μισόλογα της πρώτης προσπάθησε να προσεγγίσει το γεγονός έμμεσα δια της ιστορικής επιστήμης, για να καλύψει τα κενά και να καταστήσει λόγο το ανείπωτο. (Η μητέρα του νεαρού έχει ως αντικείμενο της διδασκαλίας της το δράμα του ζωγράφου Γκόρκι και δι’ αυτού το γεγονός της γενοκτονίας)

Γ. Η επίσκεψη στο χώρο του βιώματος και η τρόπον τινά επιστροφή στο χρόνο του γεγονότος λες κι αυτός ακινητοποιήθηκε στο συγκεκριμένο χώρο της τρίτης γενιάς. Ο νεαρός που εκπροσωπεί (;) τα εγγόνια των αδικοχαμένων αναζητά ιδίοις όμμασι την α-λήθεια.)

Και με κάπως πιο ψυχαναλυτικούς όρους: Για την πρώτη γενιά που βίωσε το φρικαλέο γεγονός η κατάρρευση του Πατρός ως εκφραστή του Λόγου υπήρξε ολοκληρωτική και απέμεινε μόνο η εικόνα της Μητέρας – απόλυτος κυρίαρχος ζωής και θανάτου. Με αυτήν την έννοια το σβήσιμο των χεριών της μητρικής φιγούρας στον πίνακα προβάλλει η μόνη διέξοδος (;) για τον Γκόρκι. Το τραύμα δεν επουλώνεται! Η δεύτερη γενιά επιχειρεί να επανεγκαταστήσει το Λόγο και να θεραπεύσει το ιστορικό τραύμα με έξωθεν στηρίγματα όπως είναι η επιστήμη, δηλαδή δια της εκλογίκευσης. Πώς όμως να εκλογικεύσει κανείς αυτό που στερείται Λόγου; Η διδασκαλία και το συγγραφικό έργο της μητέρας του νεαρού και, κυρίως, η μελέτη του Γκόρκι αυτό ίσως να υποδηλώνουν. Είναι η τρίτη γενιά εκείνη – και εδώ ο ρόλος του νεαρού το καταδεικνύει – που θα ενεργήσει για την επούλωση του διπλού τραύματος, ψυχικού και ιστορικού, όταν θα αναστήσει το Λόγο επαναφέροντας τον Πατέρα, για να αποκαταστήσει και τη σχέση με τη Μητέρα – Ζωή.

   (Recently, I saw a film, which shattered me. It’s titled “Ararat”. It’s a film about Armenian genocide, which tell us about this fact (history) and the life of painter Gorky, who survived and lived in America as an important artist, but he lost his mother in the genocide. This absence and the memory of the waste was his drama. In the film we watch the effort of an Armenian director to make a film about the Armenian genocide and Gorky’s drama. Ani, an art historian with Armenian origin is collaborated with the director and she studies Gorky’ art and life, and the connection between them. The father of his son Rafi was killed in Armenia a few years before. So, he is interested to learn about his father and his ideas and choices. There is a connection between all of them. Memory is their angel, memory is their nightmare. In my opinion, this is the strength of this film: Memory!)