"Κλωντ Λεβί-Στρως ή ο θάνατος ενός μύθου"

Κλωντ Λεβί-Στρως ή ο θάνατος ενός μύθου

Ημερομηνία δημοσίευσης: 06/12/2009

Της Αγγελικής Αθανασοπούλου*

Η είδηση για τον θάνατο του Lévi-Strauss δεν προκάλεσε έκπληξη. Η ηλικία του, γεννημένος το 1908, δεν θα δικαιολογούσε άλλωστε κάτι τέτοιο. Αυτό που εκπλήσσει είναι το ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε γι’ αυτόν από ανθρώπους εκτός κοινωνικής ανθρωπολογίας. Κάτι σπάνιο για τη συγκεκριμένη επιστήμη. Τι είναι, λοιπόν, αυτό, που συνιστά την εξαίρεση του Lévi-Strauss ή καλύτερα της γαλλικής περίπτωσης, αν σκεφτούμε την απήχηση που είχε αντίστοιχα ο Bourdieu;
Ο Lévi-Strauss ταράζει τα νερά της κοινωνικής ανθρωπολογίας το 1949 με το βιβλίο Οι Στοιχειώδεις Δομές της Συγγένειας. Υποστηρίζει πως βασική αρχή οργάνωσης των «εξωτικών» κοινωνιών είναι η ανταλλαγή των γυναικών ως δώρων στον γάμο και όχι η καταγωγή όπως θεωρείτο μέχρι τότε. Πίσω από αυτή, όπως και πίσω από όλα τα συστήματα ανταλλαγής, βρίσκεται ο κανόνας της αμοιβαιότητας σύμφωνα με τον οποίο κάθε δώρο απαιτεί ανταπόδοση. Τι το ενδιαφέρον, όμως, μπορεί να έχει για ένα ευρύτερο κοινό, η «αγχιστειακή θεωρία της συγγένειας»; Πρώτη πιθανή εξήγηση: καθώς ο κανόνας της αμοιβαιότητας συνδέεται με την επίτευξη κοινωνικής συνοχής, παραπέμπει στην αντίστοιχη συζήτηση των σημαντικών κοινωνιολόγων Durkheim και Mauss. Δεύτερη πιθανή εξήγηση: η διατύπωση δύο υποθέσεων καθολικού τύπου. Για τον Lévi-Strauss προϋπόθεση του συστήματος ανταλλαγής γυναικών είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας, με την οποία και γίνεται το πρώτο βήμα από τη φύση στον πολιτισμό. Έτσι, το ταμπού της αιμομιξίας παρουσιάζεται ως η αρχή του πολιτισμού. Επίσης, με επιρροές από τη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση και τον μαρξισμό, θεωρεί πως το σημαντικό δεν είναι ο εντοπισμός των επιλογών επιγαμίας αλλά η αναζήτηση των αφανών, βαθιών δομών που τις οργανώνουν, όπως οργανώνουν και όλα τα κοινωνικά φαινόμενα. Δεν αρκείται, όμως, σε αυτό. Υποστηρίζει ότι το πραγματικά ουσιώδες είναι να αναδειχθούν τα δομικά χαρακτηριστικά που είναι οικουμενικά. Χαρακτηριστικά που αποτελούν για τον Lévi-Strauss μετασχηματισμούς των, επίσης, κοινών ιδιοτήτων του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η κατανόησή τους είναι που θα αναδείξει τις καθολικές αρχές της ανθρώπινης νόησης. Και, αντλώντας από τη δομική γλωσσολογία, καταλήγει στο ότι η ανθρώπινη σκέψη λειτουργεί βάσει δυαδικών αντιθέσεων (πάνω/κάτω, δεξί/ αριστερό, άνδρας/γυναίκα... και τελικά πολιτισμός/φύση). Οι άνθρωποι είτε ανήκουν στις «προηγμένες» είτε στις «πρωτόγονες» κοινωνίες σκέφτονται με βάση τις ίδιες αρχές, και άρα εξίσου λογικά. Εκεί, λοιπόν, που οι Βρετανοί ανθρωπολόγοι μιλούν για ανθρώπους και κοινωνίες, ο Lévi-Strauss μιλά για τον Άνθρωπο και τον Πολιτισμό. Πολύ βαρύ και για να γίνει αποδεκτό και για να παραμείνει στους κύκλους της ανθρωπολογίας.
Η όλη πορεία του Lévi-Strauss δείχνει ότι η σκέψη του πάντα ξεφεύγει από τα στενά όρια του σιναφιού που έχει επιλέξει να ανήκει. Η εθνογραφία τού είναι πολύτιμη στον βαθμό που μέσω αυτής, δηλαδή μέσω της μελέτης της ποικιλομορφίας, μπορεί να μιλήσει για την κοινή ουσία του ανθρώπου και για έναν καινούργιο ανθρωπισμό. Και η ιστορία τού δίνει πολλές ευκαιρίες για να το κάνει. Ήδη το 1952 γράφει το Φυλή και Ιστορία, μετά από ένα γενικό κάλεσμα της Ουνέσκο το 1949. Στο βιβλίο αυτό αρνείται τις κυρίαρχες απόψεις περί ανώτερων και κατώτερων πολιτισμών που εδράζουν στη δυτική αντίληψη περί γραμμικής πορείας και σταδίων εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών. Οι δυτικοί τοποθετούν εαυτούς στο ανώτερο στάδιο, αναγνωρίζουν την εξέλιξη των «άλλων» μόνο όταν έχει την ίδια κατεύθυνση με τη δική τους, ιεραρχώντας οτιδήποτε διαφορετικό ως κατώτερο και βάρβαρο. Ο Lévi-Strauss, όμως, επισημαίνει πως «βάρβαρος είναι πρώτα απ’ όλα όποιος πιστεύει στη βαρβαρότητα». Το μεγάλο άλμα προς ένα ευρύτατο αναγνωστικό κοινό γίνεται το 1955 με το βιβλίο Θλιβεροί Τροπικοί. Καταγράφοντας την, μετά την εισβολή των Δυτικών, δυσβάσταχτη ζωή των Ινδιάνων του Αμαζονίου, στην πραγματικότητα καταγγέλλει τους πρώτους, ανακαλύπτει ότι μπορεί να υπάρξει μια άλλου είδους σχέση φύσης-πολιτισμού και διατυπώνει τον προβληματισμό του για τον δυτικό πολιτισμό. Όπως αναφέρει η Κυριακίδου-Νέστορος, το βιβλίο αυτό είναι «μια ελεγεία γι’ αυτούς που χάνονται κι ένα μάθημα γι’ αυτούς που κερδίζουν πρόσκαιρα το παιχνίδι».
* Η Αγγελική Αθανασοπούλου είναι διδάκτορας κοινωνικής ανθρωπολογίας (ΚΕΕΚ Ακαδημίας Αθηνών)