Τοπική Ιστορία: Προϊστορία, Παυλοπέτρι Λακωνίας1

Παυλοπέτρι

Η βυθισμένη πολιτεία, ο αρχαίος οικισμός «Παύλο Πέτρι», βρίσκεται στην Ελαφόνησο, στον υποθαλάσσιο χώρο ανάμεσα στην παραλία της Πούντας και στη νησίδα Παυλοπέτρι που μεσολαβεί, στα 600 μ. Βόρεια-Β/Α από το λιμάνι της Ελαφονήσου.

Το 1904 ο γεωλόγος, πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Φωκίων Νέγρης ανέφερε την ύπαρξη αρχαίας πόλης στον υποθαλάσσιο χώρο της Ελαφονήσου μεταξύ της νήσου Ελαφόνησος και της παραλίας Πούντα Ελαφονήσου, στη νότια Λακωνία.

Αργότερα, το 1967 ο ωκεανογράφος Δρ. Nicholas Flemming του Πανεπιστημίου του Southampton -στο πλαίσιο των μελετών του για τις αλλαγές της στάθμης της θάλασσας στη Μεσόγειο- επισκέφτηκε το Παυλοπέτρι Ελαφονήσου και διαπίστωσε την ύπαρξη βυθισμένης αρχαίας πόλης σε βάθος 3-4 μέτρων.

Το 1968 ο Δρ. Nicholas Flemming επέστρεψε στο Παυλοπέτρι με ομάδα νεαρών αρχαιολόγων από το Πανεπιστήμιο του Cambridge και σε συνεργασία με τον Έφορο Αρχαιοτήτων Σπάρτης, καθηγητή Άγγελο Δεληβορριά χαρτογράφησαν και χρονολόγησαν επί τη βάσει των επιφανειακών ευρημάτων τη βυθισμένη πολιτεία. Ανακαλύφθηκε τότε μια σπάνια προϊστορική πόλη με οικιστικό σχέδιο (κτίσματα, δρόμους, πλατείες). Προσδιορίστηκαν και ερευνήθηκαν 15 χωριστά κτίσματα, με 5 δρόμους, 2 θαλαμοειδείς και τουλάχιστον 37 λακκοειδείς τάφους και περισυλλέγησαν σπάνια ευρήματα όπως λάμες οψιανού, οικιακά εργαλεία, ειδώλιο ζώου, χάλκινο γυναικείο ειδώλιο, δείγματα κεραμεικής τέχνης κ.α. Στην υφαλοράχη, Β/Α.της βυθισμένης πόλης υπάρχει το νεκροταφείο που αποτελείται από 60 τάφους. Ο Leake επισκέφθηκε το νεκροταφείο στο Παυλοπέτρι το 1806, για το οποίο οι Βρεατανοί αρχαιολόγοι του Κέιμπριτζ έκαναν σχετικό δημοσίευμα στο περιοδικό ΒSΑ το 1969. Κατά την έρευνα διαπιστώθηκε ότι τα καταποντισμένα αρχιτεκτονικά λείψανα που κάλυπταν έκταση 300×100μ ανήκαν σε προϊστορική πόλη, πιθανώς Μυκηναϊκή (δηλ. 1680-1180π.Χ.). Επί τη βάσει των τότε ανελκυσθέντων ευρημάτων η ομάδα του Πανεπιστημίου του Cambridge διατύπωσε την άποψη ότι το Παυλοπέτρι κατοικήθηκε για πρώτη φορά το 2800 π.Χ. (Πρωτοελλαδικοί χρόνοι), ενώ τα κτήρια και οι δρόμοι χρονολογήθηκαν στους Μυκηναϊκούς χρόνους (1680–1180 π.Χ.). Περιορισμένη -κατ’ αυτούς- ήταν η κατοίκηση κατά η διάρκεια των Μεσoελλαδικών χρόνων, δηλ. 2000-1680 π.Χ. Σύμφωνα με τα τότε ευρήματά τους, ο οικισμός φαινόταν να είχε εγκαταλειφθεί και τμήματά του να κατοικήθηκαν ή να χρησιμοποιήθηκαν κατά τους Ελληνιστικούς, Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους.

Στην Ελλάδα προβλήθηκε για πρώτη φορά βιβλιογραφικά τη δεκαετία του 1990 μέσα από τα βιβλία του Ελαφονησιώτη Δρ. Κων/νου Μέντη.

Tο 2007 ο Δρ. Nicholas Flemming, με τον δρα. Jon Henderson από το Κέντρο Ενάλιας Αρχαιολογίας του Πανεπιστήμιο του Nottingham και τη Δρα Χρυσάνθη Γάλλου από το Κέντρο Σπαρτιατικών & Πελοποννησιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιο του Nottingham επισκέφτηκαν το Παυλοπέτρι και σε συνεργασία με τον Διευθυντή του προγράμματος Ηλία Σπονδύλη της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων και την εξειδικευμένη ομάδα του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού ανέλαβαν την εκπόνηση ερευνητικού προγράμματος για τη συνέχιση των αρχαιολογικών ερευνών στο Παυλοπέτρι.

Το ερευνητικό πρόγραμμα έχει διάρκεια πενταετή (2009-2013) και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, υπό την αιγίδα της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού.

Το 2009 ξεκίνησε λοιπόν και επίσημα η πραγματοποίηση εξειδικευμένου αρχαιολογικού-ωκεανογραφικού προγράμματος στο Παυλοπέτρι, με σκοπό την εκ νέου έρευνα του καταποντισμένου αρχαίου οικισμού με τη χρήση σύγχρονων πλέον μεθόδων.

Το πενταετές πρόγραμμα στόχο έχει να διαφωτίσει ερευνητικά ερωτήματα σχετικά με την:

• έκταση, τη χρονολόγηση και το χαρακτήρα του βυθισμένου οικισμού στην Ελαφόνησο
• το ρόλο του οικισμού στον έλεγχο του Λακωνικού κόλπου
• τη διαχείριση των θαλάσσιων δικτύων ανταλλαγών στην προϊστορική Μεσόγειο και τη συμμετοχή των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού στα θαλάσσια δίκτυα ανταλλαγών, καθώς και
• το πότε και από ποια αίτια βυθίστηκε η πολιτεία και το Στενό της Ελαφονήσου.

Έχουν προγραμματιστεί τέσσερις περίοδοι έρευνας και ανασκαφών, ενώ έχουν ήδη ολοκληρωθεί οι δύο. Οι εργασίες θα συνεχιστούν έως το 2012, το 2013 θα μελετηθούν τα στοιχεία που θα έχουν προκύψει και τα 2014 αναμένεται να δημοσιευτούν τα αποτελέσματα.
Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας, το Πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ και τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών.

Στόχοι της πρόσφατης ερευνητικής περιόδου ήταν η ψηφιακή αποτύπωση του καταβυθισμένου οικισμού και της αρχαίας ακτογραμμής, η επιβεβαίωση της ορθότητας του σχεδίου των ερευνών του 1968, η περισυλλογή επιφανειακών ευρημάτων, η προκαταρκτική μελέτη των σταδίων εγκατάλειψης και της βαθμιαίας καταβύθισης του οικισμού και των μεταβολών στην αρχαία ακτογραμμή, και η εκπόνηση σχεδίου προστασίας, συντήρησης, διαχείρισης και ανάδειξης του οικισμού και του περιβάλλοντός του.

Στο πλαίσιο του προγράμματος εκπονείται και λεπτομερής θαλάσσια γεωλογική-γεωμορφολογική-ωκεανογραφική έρευνα από το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, που θα συμβάλει -μεταξύ άλλων- στη διερεύνηση του πότε, κάτω από ποιες συνθήκες και αίτια καταβυθίστηκαν η προϊστορική πόλη και το Στενό της Ελαφονήσου.

Από τις έρευνες του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. το 2009 προκύπτει ότι η πόλη βυθίστηκε εξαιτίας σειράς σεισμών και τεκτονικών επεισοδίων στην ευρύτερη περιοχή σε συνδυασμό με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας.

Αρχικά οι αρχαιολόγοι θεωρούσαν ότι ο οικισμός κατοικήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 2800 π.Χ., Από τις αρχαιολογικές έρευνες το 2009 διαπιστώθηκε ότι Με τα νέα στοιχεία ωστόσο επιβεβαιώνεται ότι το Παυλοπέτρι είναι μία από τις αρχαιότερες βυθισμένες πολιτείες στον κόσμο, ενώ υπάρχουν οι αρχαιότερες ενδείξεις για οργανωμένη κατοίκηση ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει επιτευχθεί η αποτύπωση των υποθαλάσσιων αρχαιοτήτων και η παραγωγή τρισδιάστατων φωτο-ρεαλιστικών μοντέλων των βυθισμένων αρχιτεκτονικών στοιχείων από το Παυλοπέτρι με τη χρήση πρωτοποριακών μεθόδων και συνδυασμών σύγχρονων τεχνικών, όπως το σόναρ της Nautilus Ltd. και τη φωτο-στερεογραμμετρική αποτύπωση (Κέντρο Ρομποτικής του Πανεπιστημίου του Sydney), τα οποία εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά σε αρχαιολογικές έρευνες στο Παυλοπέτρι.

Ακόμη, ομάδα τηλεοπτικής παραγωγής του βρετανικού δικτύου του BBC επισκέφτηκε και φέτος την Ελαφόνησο, με στόχο την παρακολούθηση- βιντεοσκόπηση της έρευνας και την παραγωγή ειδικής ταινίας μορφής ντοκιμαντέρ με θέμα το Παυλοπέτρι, που πρόσφατα προβλήθηκε στο βρετανικό τηλεοπτικό δίκτυο. Ενδεικτική προβολή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Διεθνούς Συμποσίου για τον Κάβο Μαλιά, Απρίλιος 2011.

Το ερευνητικό πρόγραμμα στο Παυλοπέτρι Ελαφονήσου είναι σε εξέλιξη.

Ερευνητική Ομάδα:

• Δρ. Jon Henderson, Επικεφαλής, Κέντρο Ενάλιας Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο του Nottingham και
• Δρ. Χρυσάνθη Γάλλου, Κέντρο Σπαρτιατικών & Πελοποννησιακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο του Nottingham
• Δρ. Αγγελική Σίμωσι, Προϊσταμένη, Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και
• κ. Ηλίας Σπονδύλης, Γενικός Διευθυντής του Προγράμματος, Δ/ντής έρευνας, Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων (όπως προβλέπεται από τον Ελληνικό Νόμο)
• Δρ. Δημήτρης Σακελλαρίου, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών

Πηγές (πληρ. & φωτογρ. υλικό) και επιπλέον πληροφορίες για τις έρευνες στο Παυλοπέτρι:

• University of Nottigham
• Guardian article
• BBC coverage
• Annual of the British school at Athens (1956, 1960, 1961, 1969)
• Ανωμήτρης Τζώρτζης, Ιστορικά δημοσιεύματα στον Ελαφονησιώτικο και Βατικιώτικο τύπο
• Μέντης Κων/νος, 1993: Ελαφονήσι το Σμιγοπέλαγο Νησί, εκδ. Λαφονησιώτικη Βιβλιοθήκη, Πειραιάς.
• Mentis Kostas, 1994: S. Peloponnesus – Kithira – Elafonisos, Μentis Editions – Cultura Literature, Piraeus
• Έπαθλο, Ελένη Α. Παπαδοπούλου, «Παυλοπέτρι-Μία από τις αρχαιότερες ΒΥΘΙΣΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ στον κόσμο»

(Δήμος Ελαφονήσου)

 Lost Greek city that may have inspired Atlantis myth gives up secrets

• Helena Smith in Athens
• The Guardian, Friday 16 October 2009 19.49 BST

A diver explores the sunken settlement beneath the waters off southern Greece. Photograph: Handout

The secrets of a lost city that may have inspired one of the world's most enduring myths – the fable of Atlantis – have been brought to light from beneath the waters off southern Greece.

Explored by an Anglo-Greek team of archaeologists and marine geologists and known as Pavlopetri, the sunken settlement dates back some 5,000 years to the time of Homer's heroes and in terms of size and wealth of detail is unprecedented, experts say.

"There is now no doubt that this is the oldest submerged town in the world," said Dr Jon Henderson, associate professor of underwater archaeology at the University of Nottingham. "It has remains dating from 2800 to 1200 BC, long before the glory days of classical Greece. There are older sunken sites in the world but none can be considered to be planned towns such as this, which is why it is unique."

The site, which straddles 30,000 square meters of ocean floor off the southern Peloponnese, is believed to have been consumed by the sea around 1000 BC. Although discovered by a British oceanographer some 40 years ago, it was only this year that marine archaeologists, aided by digital technology, were able to properly survey the ruins.

What they found surpassed all expectations. Thanks to shifting sands and the settlement's enclosure in a protected bay, the exploration revealed a world of buildings, courtyards, main streets, rock-cut tombs and religious structures. In addition, the seabed was replete with thousands of shards of pottery.

"We found ceramics dating back to the end of the stone age, which suggested that the settlement was occupied some 5,000 years ago, at least 1,200 years earlier than originally thought," said Henderson, who co-directed the underwater survey.

"Our investigations also revealed over 9,000 square meters of new buildings. But what really took us by surprise was the discovery of a possible megaron, a monumental structure with a large rectangular hall, which also suggests that the town had been used by an elite, and automatically raised the status of the settlement."

More than any other underwater site so far, the find offers potential insights into the workings of Mycenaean society.

"It is significant because as a submerged site it was never reoccupied," said Elias Spondylis, who co-directed the survey as the head of Greece's underwater antiquities department. "As such it represents a frozen moment of the past."

Marine geologists have yet to work out why the settlement sank. Theories include sea level changes, ground subsidence as the result of earthquakes, or a tsunami.

"It is very likely a combination of the first two," said Dimitris Sakellariou, at the Greek Institute of Oceanography. "As the world's oldest submerged city it is truly amazing. It not only shows how people lived at the time is also of great interest to natural scientists because the waters around it are so shallow."

Locals in the nearby town of Neapolis are delighted. "Older generations always knew something was there but we had no idea about the extent of it," said Neapolis's mayor, Yiannis Kousoulis.

It is the first time a sunken city has been found in Greece that predates the time that Plato wrote his allegorical tale of the sunken continent of Atlantis.

"Atlantis was a myth but it is a myth that keeps underwater exploration going," said Sakellariou. "Less than 1% of the world's ocean floors have ever been surveyed. This is an extraordinary find but there is still a lot more down there that has to be found."